Đền Mẫu Thác Bà nằm trên núi Hoàng Thi thuộc khu 7 thị trấn Thác Bà – huyện Yên Bình, mặt đền nhìn ra sông Chảy theo hướng Đông Bắc sau lưng là núi Mèn.
Đền Mẫu Thác Bà tên gọi duy nhất, đền thuộc kiến trúc nghệ thuật tôn giáo, thờ Mẫu và các thần, thánh nhân…..
Tục thờ Mẫu ở Việt Nam rất phổ biến và trở thành đạo Mẫu. Người dân Yên Bình nói riêng và người Việt Nam nói chung rất tôn kính người Mẹ là Tiên Thiên, là tự nhiên vì lẽ đó Mẫu được thờ trong đền Thác Bà với Mỹ Danh Minh Đạt cho dù là sự hóa thân của Mẫu Thượng Ngàn, hoặc Mẫu nào khác trong tín ngưỡng dân gian thì Mẫu Thác Bà cũng rất gần gũi với nhân dân như bà Mẹ bằng xương bằng thịt, anh minh, quyền năng, thương yêu che trở cho muôn dân.
Đền Mẫu Thác Bà là ngôi đền cổ có từ lâu đời. Đền này gần với địa danh Thác Bà và vùng đất châu thổ sông Chảy châu Thu Vật ngày xưa. Cùng với sự phát triển kinh tế - văn hóa của các dân tộc Kinh, Tày, Nùng, Dao, Cao Lan…đã sinh sống và khai khẩn ra vùng đất này.
Khi chưa xây dựng nhà máy thủy điện, đền nằm phía Đông xã Minh Phú huyện Yên Bình Cách thị trấn Yên Bình cũ là 15 km. Tháng 4/1963 theo yêu cầu xây dựng thủy điện Thác Bà nhân dân xã Minh Phú tự nguyện rước Mẫu sang xã Vĩnh Kiên bên kia sông Chảy cách đền 5km để lấy chỗ thi công.
Đền Mẫu Thác Bà ngày nay đượcxây dựng từ năm 1998, quần thể di tích này có tổng diện tích là 1800m2. Sau khi được trùng tu tôn tạo, nhìn về xuôi đền Mẫu tọa lạc bên hữu ngạn sông Chảy, nhã máy Thủy điện Thác Bà định vị giữa dòng, khối tượng đài an bài ngay ngã ba sát mép đường bến cảng và đầu đường đập bên phải nhà máy, làm gạch nối giữa đền Mẫu và nhà máy Thủy điện. Cả ba dang tay hướng về đất tổ Hùng Vương, tạo một bình tuyến độc hành, mang trong mình âm hưởng, ngôn ngữ, tư duy về quá khứ, hiện tại, vị lai.
Đền Mẫu Thác Bà Được UBND tỉnh công nhận di tích lịch sử cấp tỉnh năm 2004. Đền Mẫu gồm 4 kiến trúc chắp nối xây dựng qua hai thời kỳ. Tổng thể bề mặt từ nhà đại bái vào đến hậu cung thành linh tháp, đỉnh là gian Mẫu.
- Năm 1998 xây dựng hậu cung: Tôn tượng Mẫu Thác Bà.
- Cung giữa thờ Tam Tòa Thánh Mẫu (Thiên, Địa, Thủy)
- Cung Công Đồng ngoài: Giữa là khoang tứ Phủ; bên phải nhìn vào bày tượng thời ông Hoàng Bạt tức ông Bát Nùng; bên trái là tượng thờ Bà Thủ đền.
- Các ban thờ: Hoàng cao thờ Tam Phủ Đức Ngọc Hoàng, Quan Nam Tào (Bên phải nhìn vào) Quan Bắc Đẩu thờ bên trái.
Hàng thấp Tôn ngũ vị tôn ông Hoàng Bảy (Bên phải) và ông Hoàng Mười (bên trái).
- Cung bên phải nhìn vào thờ Ban Trần Chiều có tượng Trần Hưng Đạo và hai nàng hầu.
- Cung bên trái nhìn vào thiết lập phủ chúa sơn lâm có hai tượng cô hầu và 12 cô Sơn Trang.
- Các Miếu Ngoại vi: có hai miếu nhỏ, từ đường nhìn vào sân bên phải và Miếu thờ Cậu, bên trái là Miếu thờ Cô (tương truyền là cô bé soi muối)
Đền có 6 sắc phong gồm: Tự Đức năm thứ 33(1800) gồm một bản chính và một bản sao phong cho thần nữ Diệu Minh Đạt. Đồng Khánh năm thứ 2(1887) phong cho thần nữ Thục Diệu Minh Đạt. Duy Tân năm thứ 3(1907) phong lần thứ 2 cho Thần nữ Diệu Minh Đạt. Khải Định năm thứ 9(1924) phong cho thần nữ Huyền Diệu Minh Đạt…ngoài ra còn một sắc phong đời Lê Cảnh Hưng bị thất lạc.
Tương truyền rằng: Triêu Văn Vương; Trần Nhật Duật khi vượt Thác Bà chỉ huy Đại quân lên trấn giữ biên ải Tây Bắc Tổ Quốc trong khi cuộc kháng chiến chống quân Nguyên Mông năm 1285. Ngài đã vào thăm đền và cầu Mẫu Thác Bà che trở. Sau khi đánh tan giặc Nguyên ngài đã tặng Mỹ Tự cho đền “ Tối Linh Từ”
Lễ hội chính lớn nhất của đền là lễ hội Xuân đêm 08 và ngày 09 tháng giêng hàng năm. Đêm ngày 08 là lễ bắt cá. Cá được chọn hai con to, đẹp nhất để rước lên đền tế sống vào ngày 09. Kiệu rước là kiệu song loan. Lễ rước chính gồm 3 kiệu: Kiệu hoa, kiệu võng, kiệu bát cống.
Phần hội cũng rất phong phú như hội đánh đu, chơi cờ, chọi gà, đánh yến, ném còn…
Đền Mẫu Thác Bà là phần không thể thiếu được của khu di tích lịch sử danh lam thắng cảnh hồ Thác Bà.
